آشنایی با ساز قوپوز (زنبورک) -گلستان - مجله عکس

قوپوز که ترکمن ها در زبان محاوره به آن قاووز می گویند، از سازهای رایج در بسیاری از فرهنگ های جهان و از خانوادۀ خودصداهای تیغه ای است که با ضربۀ مستقیم به صدا درمی آید.

قوپوز قابی شکل و فلزی است و در کتاب های سازشناسی و واژه نامه های موسیقی جهان به صورت چنگ یهود(Jew`s harp) یا چنگ دهنی(Jaw`s harp) آمده.

ساز زنبورک با جادوباوری و آیین های شمنی ارتباط دارد، چون صدای لرزشی آن را خلسه آور می دانند. ساختمان سادۀ این ابزار نشان می دهد که می تواند بدون منشا واحد، توسط اقوام گوناگون به شکل جداگانه و با چوب یا فلز ساخته شده باشد.

این ساز در فرهنگ فارسی زبانان ایران به زنبورک معروف است و در گذشته، در بعضی نواحی ایران، توسط بچه ها و نوجوانان نواخته می شد. امروزه قوپوز را فقط در نواحی ترکمن نشین ایران (بخشی از استان گلستان و خراسان شمالی) می نوازند و در نواحی دیگر ایران یا منسوخ شده است یا متداول نیست.

این ساز از دو قسمت قاب و زبانه یا تیغه تشکیل شده است. قاب تکه ای مفتول فلزی است که با چهار خَم تقریباً به شکل یک کلید میان تهی یا طرح تُنگی گلوباریک درآمده است. در وسط این قاب، تیغۀ فلزی نازک و باریکی نصب شده که حالت فنری و ارتجاعی دارد و از یک طرف به قاب متصل است و از طرف دیگر آزاد است.

برای نواختن قوپوز، قاب آن در میان دندان های جلویی بالا و پایین قرار می گیرد و با انگشت سبابه یا شست، زبانة آن به صدا در می آید. فضای خالی دهان و سینوس ها نقش مهمی در شکل گیری صدا، طنین و رَنگ صوتی این ساز دارند و نحوۀ حرکت لب ها و شدت دم و بازدم هم در نوع رنگ و طنین و ارتفاع صدا موثرند. صدای زنبورک را در هر دو حالت دم و بازدم می توان شنید. آنچه در فرهنگ ترکمنی با این ساز اجرا می شود ریتم هایی است که تاخت های گوناگون اسب را تداعی می کند.

زنبورک را معمولاً زنان و دختران ترکمن در مراسم شادی، دورهم نشینی ها یا اجراها به صورت گروهی یا انفرادی می نوازند و هیچ ساز دیگری آن را همراهی نمی کند.

گفتنی است که این قوپوز (زنبورک) را نباید با قوپوز یا ساز عاشیقی که زهی مضرابی است و در آذربایجان و بعضی مناطق ترک زبان نواخته می شود، اشتباه گرفت.

منبع: سازشناسی ایرانی، ارفع اطرایی و محمدرضا درویشی، ماهور، چاپ سوم: 1396