خیام از نیشابور تا کوچه های بندر - مجله عکس

بیست و هشتم اردیبهشت ماه را زادروز حکیم عمر خیام نیشابوری می دانند. پیر شوریده سر خراسانی که گرچه در علوم زمانه خود سرآمد بود اما زبان شعر و فهم ویژه ای که از هستی و چیستی انسان داشت، قرن ها پس از حیاتش او را به مشهورترین شاعر پارسی گو در شرق و غرب عالم بدل کرده است.

خیام اما برای بوشهری ها نه یک شاعر صِرف که یک رفیق و همزبان است. برای مردمانی که دشواری زندگی در شرایط خاص جغرافیایی جزئی از هستی آنهاست، خیام و آزادگی و رهایی او از قید و بندهای جهان و مافیها بهترین دستاویز برای دمی آساییدن از رنج زیستن است.

دمی که با طرب می گذرد

ناامیدی ها و دلزدگی های روزگار بهانه ای است برای مردمان بوشهر که با آوازی از رباعیات خیام دل از زنگار سختی ها بزدایند. آنها دمی را که با طرب می گذرد دریافته اند و خوب می دانند زان پیش که سبزه بردمد از خاکت باید دمی خوش بود که زندگانی این است.

خیام خوانی به مثابه زندگی

خیام خوانی بوشهری ها این سال ها به لطف جشنواره های موسیقی بیش از گذشته شناخته شده است. آواز خیامی در شرق و غرب عالم فراگیر شده و به نام گونه ای از موسیقی هزار رنگ فولکلور بوشهر شناخته می شود.

آکا صفوی، خواننده و پژوهشگر بوشهری در گفت وگو با خبرنگار خبرنگاران می گوید: ویژگی خاص شعر خیام، بخش تأویل پذیری رباعیات اوست. به باور من حرفی را که تمام شاعران ادبیات فارسی سعی در بیانش داشته اند، هیچکدام به خوبی و فصاحت خیام نتوانسته اند بیان کنند. نگاه خیلی ساده و واقع بینانه نسبت به حیات و فلسفه زندگی، شاخص ترین موضوع شعر خیام و تفاوت اساسی او با شاعران دیگر است.

خیام و مسئله زیستن در بوشهر

این هنرمند بوشهری درباره دلیل گرایش و پیوند مردم بوشهر با خیام با بیان اینکه این مسئله باید از جنبه مردم شناسی بررسی شود می افزاید: فلسفه زندگی، اندیشه و تفکرات خیام با شیوه زندگی در بوشهر یک همگرایی قوی دارد. خیام به نام یک شاعر ملی و جهانی، توانسته در سبک زندگی مردم بوشهر تأثیرگذار باشد.

وی اظهار کرد: در سفرهای کاری دیده ام که در دوردست ترین روستاهای اروپا هم به واسطه فلسفه و اندیشه و ابعاد دیگر شخصیتی و علمی، خیام شناخته شده است.

این خواننده موسیقی محلی بوشهر اضافه کرد: با وجود اینکه اشعار زیادی از خیام در دست نیست اما این معروفیت و گرایش به این شاعر ریشه در فلسفه و نوع نگاه او به مسئله زندگی و زیستن دارد که امروزه ابعادی جهانی پیدا کرده است. لذا در بوشهر هم به دلیل سبک زندگی و روحیات و خلقیات مردم، همین همزاد پنداری با خیام، رباعیات او با اقبال روبرو شده است.

خیام شاعر بدون مرز

آکا صفوی، خیام را شاعری می داند که شعرش جهانی است و نمی توان مرزی برای او و زبانش در نظر گرفت. وی تشریح می کند: در تمام جهان خیام با وجود اینکه تعداد اندکی رباعی دارد اما معروف ترین شاعر ایرانی است. مردم جهان او را پذیرفته اند. زمانی که یک موضوع در یک گوشه دیگر از جهان مطرح می شود که اتفاقا با شرایط زندگی شما در پیوند است و حرف دل شماست و از دیدگاه مردم شناسی و جامعه شناسی با تجربه زیسته شما صدق می کند، شما آن حرف را می پذیرید و درک می کنید و به کار می برید.

وی ادامه داد: این موضوع در واقع دلیل جهانی شدن خیام است. مردم بوشهر هم پیام خیام را گرفته اند و در زندگی و موسیقی بومی خود از آن استفاده کرده اند.

این پژوهشگر اضافه کرد: موضوع دیگر در ریشه علاقه مندی مردم بوشهر به خیام، بحث علم نجوم و دریانوردانی است که در گذشته های دور به سرزمین های دوردست سفر می کردند و از آنچه علم سنتی ستاره شناسی خیام بوده بهره می گرفتند.

خیام خوانی بوشهری

صفوی با اشاره به ریشه های خیام خوانی در بوشهر نام کرد: این ژانر از موسیقی در هیچ جای ایران و در موسیقی فولکلور هیچ منطقه ای وجود ندارد و تنها بوشهری ها هستند که چنین اُنس و اُلفتی با خیام دارند. حتی در نیشابور که زادگاه اوست هم چنین موسیقی رواج ندارد.

این خواننده موسیقی ایرانی در تشریح سبک خیام خوانی می گوید: خیام خوانی در دسته بندی موسیقی بوشهر یک موسیقی محفلی محسوب می شود که در شب نشینی ها و یا در مرنامات عروسی در قدیم اجرا می شده است که معمولاً تا پاسی از نیمه شب هم ادامه پیدا می کرد.

وی اضافه کرد: خواننده ها در تکمیل رباعیات خیام، اشعاری را هم می خواندند. برای مثال آنهایی که اهل ذوق بودند و به ادبیات اشراف داشتند، اشعاری را به نام یَزله که یک فرم باستانی است می خواندند. در واقع این یزله خوانی ها هم به لحاظ مضمونی به رباعیات خیام نزدیک بوده و در راستای مضامین همان دو بیتی ها خوانده می شد.

ریشه های موسیقایی خیام خوانی

این خواننده با ذکر این نکته که در خیام خوانی گاهی از اشعار شاعران دیگر همچون سعدی و حافظ در صورتی که همسویی با مفاهیم شعر خیام داشته باشند استفاده می شود، نام می کند: خیام خوانی به لحاظ فواصل، تحریر و حس و حالش، بسیار به موسیقی ایرانی نزدیک است.

وی اظهار کرد: نظریه ای را آقای محمدرضا درویشی مطرح می کنند که این موسیقی و این ژانر، از موسیقی های روحوضی به خاطر قرابت و نزدیکی به آوازهای ایرانی گرفته شده است که امروزه با یک تحلیل و بررسی می بینیم ویژگی که یک موسیقی روحوضی تهران دارد در خیام خوانی ما دیده نمی شود.

آکا صفوی ادامه داد: در بوشهر این موسیقی تغییر کرده و بر اساس تحریرها و موتیف های موسیقی بوشهر خوانده می شود و اصلاً ما یک نوع خیام خوانی به نام شَکی داریم که بر اساس قطعه شکی در موسیقی بوشهر اجرا می شود و در مقام تحلیل می توان گفت خیام خوانی در اتمسفر عراق افشاری است اما نه در آن معنی که در موسیقی کلاسیک ایرانی است.

به گزارش خبرنگاران، مردم بوشهر با خیام و فکر و زبان او زیسته اند و همچون او فلسفیده اند. خیام آینه تمام نمای زیستن در لحظه است و قدر دانستن این دم خوب می داند که سرمایه این جهان عمرست چنان کش گذرانی گذرد.

از همین رو مردمانی که در یکی از گرمترین و البته پرمهرترین سرزمین ها با طبیعتی که سر نامهربانی دارد، زیسته اند و روزیِ خود را از میان امواج سهمگین دریا می جسته اند، راهی جز خاموش کردن آتش درون خود در همراهی با پیر نیشابور نداشته اند.

گزارش از: حیدر کاشف، خبرنگار خبرنگاران