کبوترخانه؛ کارخانه ای طبیعی به جا مانده در تاریخ معماری ایران - مجله عکس

معمار ایرانی به علت نگاه عالمانه به اقلیم و علم زیست شناسی، عجایبی حیرت برانگیز و ماندگار تحت عنوان کبوترخانه های ایرانی خلق نموده است. متاسفانه کبوترخانه های ایرانی، مانند بسیاری از مظاهر هنری ایران ناشناخته مانده است، در حالی که این برج های زیبای کبوتران، به عنوان زیرساخت تاسیسات کشاورزی، تمامی سرای ایران را از کناره های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا کویر یزد و میبد و بعضی روستاهای نطنز و کاشان و نیز از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و کنار شهرها و آبادی های این سرزمین حضوری پیوسته داشته است. تنها در حوالی اصفهان بیش از سه هزار برج کبوتر وجود داشته است که عمده آنان در روستای ولاشان که تعداد آنان 30 عدد است و استان یزد نیز در شهرستان میبد یکی از زیباترین کبوترخانه ها را در خود جای داده است.

کبوترخانه میبد، اثری مربوط به دوره قاجاریه است که دارای چهار هزار لانه کبوتر است و با سبک استوانه ای و با ارتفاع حدود هشت متر و معماری اصیل یزد ساخته شده است و در جنوب شرقی باروی قدیم شهر میبد قرار گرفته است که در سال 1364 به وسیله سازمان میراث فرهنگی با شماره 1691 در لیست آثار ملی ایران به ثبت شده است. طراحی و عملکرد کبوترخانه ها، بسیار جالب و عالمانه بوده، به گونه ای که در جذب کبوتران و خلق زیستگاهی امن برای کبوتر، حیرت برانگیز بوده است.

مقاله مرتبط:

کبوترخانه ها مانند دژ نظامی در برابر همه دشمنان کبوتر که کم هم نیستند، مقاوم و نفوذناپذیر بوده است. ساختار معماری کبوترخانه به گونه ای بوده که نه تنها در برابر پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ اندیشیده است، بلکه هرگز پرندگان مهاجم را نیز درون برج ها راهی نبوده است و امنیت همراه با آرامش و آسایش کبوتران را تامین می نموده است. دقت در اجرای این برج های کبوتر، به حدی بوده است که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می رسانیده، چراکه اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این کبوترخانه راه می یافت، هرگز هیچ کبوتری احساس امنیت نمی کرد و کبوترخانه خالی از حضور کبوتران می شد.

کبوترخانه های کوچک و بزرگ ایران به حسب مقدار میان هزار تا 40 هزار کبوتر را در خود جای می دهند. فضای داخلی کبوترخانه گاهی محل تجمع حدود 25 هزار کبوتر می شد. آشیانه ها آن چنان زیبا و منظم با مدول های یک شکل و از مصالح کاهگل ساخته شده بود که در تابستان بسیار خنک و به گونه ای بوده است که باد در فضای آن جاری (بادگیر) بوده و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است.

قطر سوراخ های ورودی کبوتران به داخل برج ها به مقدار ای ساخته شده است که تنها کبوتران می توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند. جالب توجه اینکه برای دقت یک مقدار بودن قطر سوراخ های کبوتر از تنوشه (لوله های سفالی) استفاده می شد تا سوراخ ها یکسان اجرا گردد؛ نه بزرگ تر بود که پرندگان مهاجم وارد شوند و نه کوچک تر که کبوتران بزرگ تر نتوانند وارد کبوترخانه ها شوند.

دیگر از تجهیزات دفاعی کبوترخانه های ایرانی تمهیداتی بوده که در مقابل ورود گربه و روباه و تا حدی آدمیزاد و نیز مار و موش اعمال می شده است. موش گرچه مستقیما دشمن کبوتر نبوده، اما با کانال سازی در زیر پی ها، برج ها را خالی و سوراخ می نموده و راهی را برای ورود سایر حیوانات شکارچی و از زیرزمین برای نفوذ مارها فراهم می ساخته است.

دفع دشمن در کبوترخانه ها

از دیگر تمهیداتی که ایرانیان در دفع دشمنان کبوتر و جذب کبوتران در کبوترخانه ها اندیشیده بودند، عبارت بود از استفاده از بوی بعضی از جانوران مانند گرگ و کفتار و بوی بعضی از گیاهان مانند کندر و سراب برای محافظت کبوتران. در بعضی از کبوترخانه های ایران از جمله روستاهای گلپایگان و خمین، سر گرگ و کفتار را در کبوترخانه می گذاشتند.

معماری زیبای کبوترخانه های ایرانی، همراه با عملکرد مالی آن یعنی کارخانه ساخت مرغوب ترین کود شناخته شده در دنیا بر کسی پوشیده نیست. کود کبوتر در گذشته استفاده های بسیاری در صنعت نیز داشته، از جمله صنعت دباغی در چرم سازی و ساخت باروت. ازاین رو شاه عباس صفوی مالیات نسبتا سنگینی بر کبوتر خانه ها بست.

معماری داخلی کبوترخانه ها

معماری داخلی کبوترخانه ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به علت سترگی و شکوه و هم به علت تنوع در فرم اعجاب برانگیز است. طراحی و انتخاب سایت های دایره ای برای ساخت کبوترخانه با فضاهای تودرتو در مقاومت بالای آن نقش داشته است.

یکی از سیاحان فرانسوی در بازدید از ایران در قسمتی از سفرنامه خود می نویسد: کبوترخانه های بزرگ ایران شش بار بزرگ تر از بزرگ ترین پرورشگاه های ماست. این برج ها را از آجر بنا می نمایند و رویش را گچ و آهک می کشند و در تمام سطوح داخلی دیواره برج از بالا به پایین سوراخ هایی تعبیه شده تا کبوتران در آن ها آشیانه نمایند.

در منطقه ها گرم و خشک که حضور آب جاری امکان پذیر نبوده، با احداث چاه و ایجاد جایگاه های آبشخور امکان استفاده کبوتران از آب را فراهم می ساختند.

کبوترخانه ایرانی مورد توجه بسیاری از سیاحان و گردشگران خارجی بوده است. ابن بطوطه مراکشی ظاهرا اولین سفرنامه نویسی بوده که درباره کبوترخانه ایرانی سخن گفته است. این کبوترخانه ها را بین راه قریه فیلان و اصفهان دیده است: فیلان قریه بزرگی است که روی رودخانه بزرگی ساخته شده و در کنار آن مسجد زییایی وجود دارد. آن روز تیر از وسط باغ ها و آب ها و روستاهای زیبا که برج های کبوتر زیادی داشت به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به اصفهان رسیدیم...

حدود دو قرن بعد، شاردن فرانسوی، با دقت فراوانی به موضوع کبوترخانه های ایرانی می پردازد. او درباره کبوترخانه های ایران می نویسد: من عقیده دارم که ایران مملکتی است که برترین کبوترخانه های دنیا در آنجا ساخته می گردد. همه این ها برای به دست آوردن کود ساخته شده است و نه برای پرورش و تغذیه کبوتران.

توماس هربرت درباره اصفهان و کبوترخانه های آن می نویسد: اگرچه خانه های ایرانیان نظیف بود، ولی به هیچ وجه قابل قیاس با خانه کبوترانشان (برج های کبوتر) که ظاهری عجیب دارند، نبود. اوژن فلاندن می نویسد: مابین جلفا و خرابه ها، چندین برج کبوتر یافت می گردد. این برج ها انسان را به خود جلب می نماید... خیلی بزرگ، محکم و قشنگ اند.

کبوترخانه ها و اقتصاد

اهمیت کبوترخانه در اقتصاد ایران چنان بوده است که غازان خان مغول در کنار سایر اقداماتی که برای احیای کشاورزی ایران انجام داد، فرمان هایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری کبوتران و کبوترخانه ها صادر کرد. متاسفانه عملکرد پرسود این بناهای باارزش که در کار کشاورزی بنیادی حیاتی دارد، بر جامعه ما پنهان مانده است.