اولین کارگردان زن تئاتر ایران که بود؟ - مجله عکس

خبرنگاران، شقایق عرفی نژاد: در اوائل سال های 1300 تئاتر در حال پا گرفتن است، نمایشنامه هایی از نویسندگان خارجی ترجمه می شود و نوشتن نمایشنامه های فارسی هم که از دو دهه قبل آغاز شده، ادامه پیدا می نماید. در این فضا کم کم پای زنان هم به صحنه باز می شود. طبیعی هم هست که در آن زمان اول زنان ارمنی می توانند سراغ بازیگری بروند. یکی از این زنان وارتو طریان است که از اولین بازیگران زن تئاتر و اولین زن کارگردان تئاتر ایران است. او در کنار پری آقابابوف و بعدتر ملوک ضرابی از بازیگران دهه اول سده 1300 است.

وارتو متولد 1275 خورشیدی و از دانش آموزان مدرسه هایگازیان، مدرسه ارمنی تهران، بود. او بعد از خاتمه تحصیلاتش در این مدرسه به سوئیس می رود و درس تئاتر می خواند. در حدود سال 1290 وقتی به تهران برمی شود، وارد انجمن دوستداران تئاتر می شود و در نمایشنامه های زیادی همکاری می نماید. علاوه بر آن همین جاست که با آرتو طریان آشنا می شود که بعدتر و پیش از سال 1300 با هم ازدواج می نمایند. سال 1300 سعید نفیسی، سیدرضا هنری، غلامعلی فکری، مشفق کاظمی، صادق مقدم و کامران همایونی گروه تئاتری تشکیل می دهند و نمایشنامه های الاهه به کارگردانی مجتبی طباطبایی و پریچهر و پریزاد نوشته رضا کمال شهرزاد به کارگردانی آرتو طریان را روی صحنه می برند که مادام طریان در هر دوی اینها بازی می نماید. هر دو نمایش با استقبال تهرانی ها روبرو می شوند و به همین علت در شهرهای رشت و انزلی هم روی صحنه می روند. پریچهر و پریزاد حتی آنقدر محبوب می شود که یک بار دیگر هم گراند هتل نمایش داده می شود.

سال 1300 حسن مقدم همراه با آرتو طریان کانون ایران جوان را تشکیل می دهد. نمایش بی نظیر جعفر خان از فرنگ برگشته محصول همین کانون است. نمایشنامه جعفرخان نوشته حسن مقدم، نگاه تازه ای به قشر تحصیلکرده فرنگ رفته دارد و آنها را نقد می نماید. اما این نمایش این همه ماندگار نمی شد اگر کهنه پرستی ایرانیان را هم زیر سئوال نمی برد. نمایش حرف اول محافل روشنفکری و حتی عامیانه تهران می شود. در روزنامه ها هم در باره آن می نویسند. از جمله منتقد روزنامه اقدام، روزنامه ای که حسن مقدم آن را دوست دارد و می گوید با کهنه پرستی مبارزه می نماید و برایش آرزو می نماید کارش بگیرد، در باره آن می نویسد: می توان گفت برترین شاهکارها و قابل ترین ارمغان های محصلین ماست. ما این نمایش و امثال این را که معایب دیرینه و مفاسد نوین را ظاهر و قبح و زشتی آن را عیان می نماید، در مقدمه اصلاحات محسوب می داریم...یکی از فواید نمایش مذکور انتقاد حکومت و وزرا و جراید و بیان معایب و نواقص آنهاست. مادام طریان که حالا با نام بانو لالا شناخته می شود، در چنین نمایشی بازی می نماید و می درخشد و به علت بازی خوب و شجاعتش به عنوان یک بازیگر زن، حسن مقدم نمایشنامه را به او تقدیم می نماید و در جلد نمایشنامه می نویسد: به مادام وارطو طریان

طریان ها بعد از جعفر خان در تئاتر واریته (سینما هما، خیابان فردوسی) فعالیتشان را ادامه دادند و نمایش های آدم و حوا، زن گنگ و تله موش را روی صحنه بردند.

وارتو در دکلماسیون هم استاد بود و اشعار سعدی و حافظ را می خواند و در جامعه باربد شعر شمع و پروانه را اجرا می کرد. او در سال 1302 نمایش آدم و حوا را آماده می نماید تا در خانه نورالهدی منگنه به صحنه ببرد که البته نمایش در پرده اول به حکم نظمیه تعطیل شد. در این نمایش دختر دو ساله اش آلنوش هم بازی می کرد؛ آلنوش طریان که سال ها بعد مادر نجوم و بانوی اختر فیزیک ایران شد. همین نورالهدی منگنه در باره مادام طریان گفته است: پیشنهاد کردم که یک نمایش ترتیب بدهیم تا آن که هزینه تهیه کلاس از آن راه فراهم و تأمین شود. این پیشنهاد نیز مورد موافقت نهاده شد. در آن زمان نمایش یا سینما رفتن برای زنان ممنوع بود. یکی از بانوان ارمنی به نام مادام تریان تقبل کردند افتخارا نقش های آن نمایش را ایفا نمایند.

از همین نوشته هم معین است وارتو طریان در آن زمان که حتی بیرون رفتن از خانه چندان برای زنان راحت نبود، چه کار بزرگی انجام داده است.

اعلان های نمایش هایی که وارتو طریان بازی کرده، وجود دارد و از روی آنها تاریخ دقیق هر اجرا معین است. 12 آذر 1303 او در نمایش رویاهای بامداد بهاری به کارگردانی همسرش بازی می نماید که در سالن مدرسه هایگازیان اجرا می شود. منتقد روزنامه نوربادگام در باره بازی بانو لالا در این نمایش می نویسد: رل دونا ایزابلا رل بسیار قوی است. زمانی که بازیگری نقش یک فرد عادی را ایفا می نماید، نقش آفرینی او بسیار عادی تلقی می شود. ولی وقتی که هنرپیشه ای نقش فرد غیر عادی و غیر طبیعی را بازی می نماید، آن وقت مسئولیت سنگین او معین می شود. به خانم وارتو طریان برای ایفای این نقش باید صمیمانه تبریک گفت. او به دقت نقش حساس خود را مطالعه کرده، حالات روحی و روانی ایزابلا را کاملا درک کرده و آن را با احساس کامل ایفا کرده است.

سال 1304 بانو لالا یک بار دیگر به مدرسه هایگازیان برمی شود. نهم آبان این سال و در پنجاهمین سال تأسیس مدرسه نمایش غریزه نوشته هانری کیست ماکلر با ترجمه هایک کاراکاش در چهار پرده به کارگردانی آرتو طریان در این مدرسه اجرا می رود و او در این نمایش بازی می نماید.

• راز کت و شلواری شدن تماشاگران تئاتر لاله زار | مامان آش از مهم ترین اماکن لاله زار بود | لاله زار به خاطر تئاتر پر از مسافرخانه و هتل شد

پنجم اسفند همان سال اعضای استودیو تئاتر به سرپرستی و کارگردانی آرتو طریان نمایش برای خوشبختی را روی صحنه می آورند و مادام لالا هم طبیعتا از بازیگران آن است.

در سال 1305 مادام طریان با 3 نمایش دیگر در همین مدرسه هایگازیان روی صحنه می رود. پنجشنبه 19 فروردین 1305 نمایش خانواده مرد تبهکار نوشته چیاکومتی اجرا شد، عشق و خیانت نوشته شیللر ساعت 9 شب شنبه 25 اردیبهشت روی صحنه رفت و برای خوشبختی اثر سی بشی بشووسکی پنجشنبه ششم اسفند برای بار دوم به نمایش عایدی.

با تجربه پیشین در اجرا در شهرهای دیگر، این بار در بهار سال 1307 وارتو طریان و همسرش به رشت می روند و شنبه اول اردیبهشت کمدی مجسمه مرمری را در سالن تئاتر آوادیس اجرا می نمایند. سال بعد در 21 آذر 1308 ساعت 9:30 یک نمایش با متن ایرانی روی صحنه می رود: ماهپار، یاد یک قربانی که علی اکبر سیاسی آن را نوشته و آرتو طریان کارگردانی اش کرده است. این نمایش باز هم مورد توجه تهرانی ها قرار می گیرد و دو باره 5 شنبه 5 دی ماه نمایش داده می شود.

19 دی ماه همان سال وارتو طریان با 2 نمایش، باز از همسرش، روی صحنه می رود: شرافت یک درام یک پرده ای نوشته هرمان زودرمان و زن گنگ نوشته آناتول فرانس.

تجربه خوب پریچهر و پریزاد، یک بار دیگر در سال 1309 با نوشته دیگری از رضا کمال شهرزاد تکرار می شود. این بار متنی با نام شب هزار و یکم. کارگردان این کار باز هم آرتو طریان است و به جز مادام لالا، پری آقابابوف هم در آن بازی می نماید. در اعلان این نمایش نوشته شده: نمایش شب هزار و یکم، مورخ 21 آذر 1309، پروگرام بی نظیر به منفعت خیریهدر صحنه زرتشتیان، 21 آذر ساعت 7:30 بعد از ظهر در تحت نظر آ. آریزاد(آرتو طریان)

این اجرا به اضافه اپرای آنوش آنقدر مورد توجه قرار می گیرد که روزهای اول و دوم دی ماه دو باره بازی مادام لالا، ملوک ضرابی و پری آقابابوف و خود آرتو طریان روی صحنه می رود. این نمایش همراه ارکستر دسته قفقازی و کلوپ باربد اجرا می شود و قیمت بلیت آن از پنج قران تا 5 تومان معین می شود. مدیر داخلی روزنامه اقدام در مطلبی با عنوان مشاهدات یک شب با شکوه در باره این نمایش و بازی مادام طریان مطلب جالبی می نویسد: با آن که در ایران آرتیست به تمام معنی هنوز وجود ندارد و پیسی {متنی} هم که کاملا مطابق روحیات و اخلاقیات ایرانی باشد و اوضاع زندگانی و طرز رفتار ما را تشریح کرده باشد، نوشته نشده است، ولی نمایش بی نظیر شب هزار ویکم که برای اولین دفعه در سالون زرتشتیان به منفعت خیریه داده شد، حقیقتا جالب توجه بود...کسانی که در این نمایش رل خود را به خوبی ایفا نمودند، عبارتند از مادام طریان عهده دار رل دنیازاد که رل خود را به خوبی ایفا نمود...

وارتو طریان تنها بازیگر نبود، او پس از سال ها بازیگری در زمستان 1313 نمایش تهدید را کار کرد و به این ترتیب او اولین زن ایرانی است که نمایشی را کارگردانی کرده است. این نمایش روز دوم دی ماه 1313 ساعت 8:30 در سالن تئاتر نکویی روی صحنه رفت. جالب اینجاست که طریان ها برای هیچکدام از نمایش هایی که اجرا کردند، پولی دریافت نکردند.