خبرنگاران درباره ایرج بسطامی - مجله عکس

در عصری که ذهن حساس صاحبان صدا و قریحه موسیقی، خواه ناخواه زیر سیطره و سنگینی سایه یـکی دو تـن از بـزرگان صاحب نام و شهرت قرار مـی گیرد، صـدا و آواز او، مال خودش بود و تنها از خود تقلید می کرد. استقبال عجیبی که از همان چند کنسرت محدود و همین نوارهای اندک شمارش نشان داد که او تا چـه انـدازه در کار خود درست بوده و توانسته است از اعـماق قـلب مردم با آنها حرف بزند. او ایرج بسطامی نام داشت، خواننده ای بی ادعا که در دوران فعالیت موسیقیایی خود دچار کمترین حاشیه نشد و همیشه فقط به دنبال رسالت خودش در هنر بود.

موسیقی، خاستگاه

در یکم آذر 1336 خورشیدی در خانواده ای هنردوست کودکی چشم به دنیا گگردد که او را ایرج، نامیدند. تولد در چنین خانواده ای سبب شد تا او از همان کودکی به دنیای موسیقی و آواز علاقه مند گردد. خانواده وی که متوجه این استعداد ذاتی در فرزندشان شده بودند، تصمیم گرفتند تا استعداد کودکشان را در جهت صحیح آموزش قرار دهند. این گونه شد که ایرج نخستین معلم آواز خویش را در خانه و در قالب پدر یافت. او نزد عمویش یدالله بسطامی به فراگیری موسیقی پرداخت. یدالله بسطامی از استادان چیره دست و معلم موسیقی آن دوران بود. از این رو با تشکیل گروه موسیقی، ایرج نیز به آنها ملحق شد و در رادیو و تلویزیون آن موقع به خواندن موسیقی پرداخت. پس از آن ایرج با یاری حسین سالاری از نوازندگان نامدار کرمانی به کلاس آواز استاد محمدرضا شجریان راه یافت و به فراگیری آواز و ردیف های آوازی پرداخت. بسطامی در آن موقع با وجود مسائل راه و مسافت زیاد، هفته ای یکبار به عشق فراگیری آواز از بم به تهران می آمد. نقطه عطف زندگی هنری بسطامی آشنایی با پرویز مشکاتیان نوازنده مشهور سنتور بود. ایرج در کنار این استاد چیره دست توانست فن تلفیق شعر و موسیقی را فرا گیرد.

مشکاتیان درباره آشنایی خود با بسطامی گفته است: اولین بار ایرج بسطامی را در خانه محمدرضا شجریان دیدم. در آن موقع ما چاووش را داشتیم. به خاطر شرایط اجتماعی آن موقع به خواننده های بیشتری با صداهای متفاوت احتیاج داشتیم. من پشت در کلاس آواز استاد شجریان نشسته بودم تا هنرجوها مرا نبینند. ایرج آن قدر پاک و آرام بود که اصلا سرش را بلند نمی کرد و متأسفانه شـرایط جـوری بـود که قدرش آن جور که باید شناخته نشد و خودش آن قدر متین بود که در نهایت بـه هـر کاری تن نداد و این برای رسیدن به هدف متعهدانه و متفکرانه، ارزشی محسوب مـی گردد.(1)

آغاز فعالیت هنری بسطامی

نخستین همکاری بسطامی با گروه استاد مشکاتیان، اجرای آهنگ افشاری مرکب در تالار رودکی بود که چند شب اجرا شد. سبک نو و تازه ایرج در ارایه این آهنگ سبب شد تا با تیراژ گسترده ای در قالب نوار وسی دی روبرو گردد.

آلبوم هایی نظیر سکوت ، افشاری مرکب، افق مهر، مژده بـهار، تـحریر خـیال، پایکوبی آشفته، فسانه و... از جمله آثار ماندگار از استاد بسطامی است.

آهـنگ مژده بهار، برای نخستین بار در کـنسرت های اروپا اجرا و سپس در ایران ضبط شد. افق مهر نیز آهنگی بود که از اشعار خواجوی کرمانی برگزید و پرویز مشکاتیان کار ساخت آن را انجام داد و بسطامی آن را با صدای دلنشینش خواند.

صبح وصل از افق مهر بـرآید روزی این شـب تـیره هـجران به سرآید روزی

پس از اجرای این آهنگ، بسطامی با گروه مشکاتیان به اروپا رفت تا در یک دوره گسترده سه ماهه در آنجا به اجرای آهنگ بپردازد. پس از خاتمه این سفر و بازگشت به کشور بسطامی کار خود را روی اشعار ملک الشعرای بهار آغاز کـرد و این آلبوم وطن من نام گرفت و در سطح گسترده منتشر شد. در میان قطعات این آلبوم، تصنیف وطن من از طرف سازمان یونسکو به عنوان سرود ملی اعلام شد. مشکاتیان تنها افتخار زندگی اش را ملی شدن ترانه وطن من با صدای بسطامی در سازمان یونسکو می دانست. همچنین در 1383 خورشیدی و پس از درگذشت بسطامی نیز یک آلبوم موسیقی دیگر به نام کنسرت راست پنجگاه از این خواننده با آهنگسازی پرویز مشکاتیان منتشر شد. این آلبوم حاصل کنسرت بسطامی با گروه عارف به سرپرستی و آهنگسازی مشکاتیان در دستگاه راست پنجگاه بود که در قالب 2 لوح فشرده منتشر شد.(2)

ای خطه ایران میهن، ای وطن من! /ای گشته به مهر تو عجین،جان و تن من!/ دردا و دریغا که چـنان گـشتی بـی برگ کز بافته خویش نداری کفن من!

ایـرج در طول فعالیت خود هفته ای یکروز به کرمان می رفت تا کلاس آوازش را برگزار کند. بسطامی پس از دوره نخست همکاری های خود با مشکاتیان، 2 اثر را با همکاری گروه دستان منتشر کرد و سپس آلبوم خانه بوی گل گرفت را با آهنگسازی حسن پرنیا و نوازندگی گروه همایون به انتشار رساند. البته این آلبوم ابتدا با نام تحریر خیال در 1372 خورشیدی انتشار یافت و در 1378 خورشیدی تصحیح شد و با کیفیتی بهتر و با نام جدید خانه بوی گل گرفت توسط انتشارات نواگر به بازار موسیقی عرضه شد.(3)

همچنین بسطامی در اواخر دهه 70 آلبوم موسیقی فسانه را با آهنگسازی کیوان ساکت و نوازندگی گروه وزیری در دستگاه راست پنجگاه و آواز ابوعطا و با اشعاری از نیما یوشیج، پرویز ایرانپور، سعدی، حافظ، ناصر خسرو، اسماعیل خویی و وحید موحد منتشر کرد.

مجموعه موسم گل یکی از بهترین آهنگ های بسطامی به شمار می رفت. محمد رضا درویشی آهنگساز و پژوهشگر در این باره گفته بود: بسطامی جدا از شخصیت فردی، صدایش ویژگی های خاصی داشت و هیچ خواننده ای به جز ایرج به لحاظ قدرت منطقه اوج صدا نمی توانست موسم گل را بخواند. صدای بسطامی، چپ کوک بود و هیچ کدام از خـواننده های مـرد نمی توانستند آن طور بخوانند. اگر هم بخوانند کلمات خورده می گردد. این از ویژگی های صدای ایرج بود و هر خواننده دیگری که بخواهد آن را بخواند باید یک اکتاو پایین تر بخواند.

بسطامی در طول فعالیت هنری خود با پیشنهادهای متفاوتی روبرو می شد اما نمی پذیرفت و سعی در انتخاب کارهای درست و قـابل تأمل داشت اما جبر روزگار و ناملایماتی که در جامعه هنری ایران وجود دارد، باعث شـد تا ظرفیتی که در صـدایش بـود، تجلی پیدا نکند.

صدای بسطامی در مقایسه با همه خوانندگان موجود و حتی خوانندگان چند دهه گذشته از ویـژگی های ممتازی برخوردار بود، نخست آنکه درکی درست و طبیعی از محتوای موسیقی دستگاهی ایران داشت. دوم، حجم قابل قبول صدا هم در منطقه بم و هم در منطقه اوج داشت و در آخر جنس صدا، قدرت تحریر و سازگاری خیلی سـریع بـا موسیقی که می بایست اجرا کند، داشت.

بسطامی ورای ظاهر ساده، شخص هوشمندی بود. این هوشمندی به علاوه تکنیکی که در آوازش وجـود داشـت بـاعث شد با هر آسامبلی اعم از ارکستر سازهای ملی، سمفونیک و...سازگار بـاشد. (4)

گل پونه ها، تصنیفی جاودانه

آلبوم موسیقی پایکوبی آشفته به آهنگسازی حسن پرنیا یکی از آلبوم های موسیقی ایرج بسطامی بود که در 1381 خورشیدی توسط انتشارات آواز بیستون منتشر شد. این آلبوم موسیقی شامل 10 تصنیف و ساز و آواز بود که در این میان، قطعه سوم آن یعنی تصنیف گل پونه ها با شعری از هما میر افشار به شدت مورد استقبال نهاده شد. این اثر یکی از زیباترین و معروف ترین آثار ایرج بسطامی است که به خصوص بعد از در گذشت، او طی حادثه زلزله بم آوازه ای ملی یافت. نسخه اصلی و استودیویی این تصنیف در همین آلبوم و نسخه های کوتاه تر مربوط به اجراهای زنده در آلبوم های پایکوبی آشفته و کنسرت گل پونه ها 1 منتشر شده است. بسطامی در آلبوم پایکوبی آشفته با ترجیع بند من ماندم تنها تنها و در مجموعه افق مهر با ای خوشا مست و خراب اندر خربات آمده بر سر زبان ها افتاد.

گل پونه ها آزار آدم ها مرا کشت

گل پونه ها نامهربانی آتشم زد

گل پونه ها بی همزبانی آتشم زد

گل پوه ها در باده ها مستی نمانده

جز اشکِ غم در ساغر هستی نمانده

گل پونه ها دیگر خدا هم یاد من نیست

هم دردِ دل، شب ها به جز فریاد من نیست

از آثار بسطامی که پس از درگذشتش انتشار یافته اند مربوط به اجراهای خصوصی و ضبط های خارج از استودیوی او هستند مانند خزان و آرزو و طبق آنچه روی جلد آلبوم خزان و آرزو نوشته شده است، نباید انتظار داشت که از کیفیت استاندارد برخوردار باشند.(5)

خاموشی آواز در زلزله بم

ایرج بسطامی، پایان در پنجم دی 1382 خورشیدی و در پی زلزله بم زیر آوار ماند و به دیار باقی شتافت. از آن سال تا به امروز بارها قطعات موسیقی بسطامی در تلویزیون منتشر شده و یاد او زنده می گردد.

منابع:

1- سکوت گویا؛ کتابی کامل درباره بسطامی

2- وب سایت رسمی بنیاد فرهنگی ایرج بسطامی

3- ماهنامه مهر، شماره سی و یکم، 13 دی1382،ص22

4- کتاب ماه هنر، بهمن 1387 خورشیدی

5- فیاض، محمدرضا، موسیقی آوازی ایران: دیدگاه تاریخی، آوار خوانی، آوار شکافی